USHAIRI WA ZAMA ZA ZILIPENDWA NA ZA SASA

B. F. KIWALE

P.O BOX 774

IRINGA

© Kiwale, F. Brasto 2016

ISBN 9976 911 59 1

chapa ya PILI 2016, January 2016.

Haki zote zimehifadhiwa. hakuna sehemu ya kazi hii itakayo ruhusiwa kuirudia kuitengeneza, kwa namna yoyote ile, bila ruhusa ya mwandishi au B. F  Consult P.O. Box 774, IRINGA.

Printing and publishing consultancy by

KIWALE org/ TFC, P.O Box 327,

Iringa, Tanzania.

                                                                

Ushairi ni sanaa ya lugha inayoeleza jambo au wazo kwa njia ya mkato, na kwa namna inayoleta hisia za msomaji au msikilizaji.  Maneno ya mashairi huteuliwa kimakusudi (ili yalete taswira maalum akilini mwa msikilizaji au msomaji).  Maneno hayo pia hupangwa ili yatoe mdundo fulani shairi linapoimbwa, linaposomwa au linapoghanwa (Njogu, 1999:87).

Kwa ujumla, ushairi ni sanaa ya lugha inayotumia lugha ya mkato, maneno ya hekima, lugha ya picha yenye mpangilio fulani wa vina na mizani unaovuta hisia za msomaji au msikilizaji ili kufikisha ujumbe kwa hadhira iliyokusudiwa.

Muktadha wa utanzu wa ushairi wa kiswahili katika kipengele cha fani umekuwa ukitumiwa na vipindi vyote viwili yaani kipindi cha zama hizi na kipindi cha ushairi wa zilipendwa, kwa namna tofautitofauti kupitia vipengele vifuatavyo;

Matumizi ya lugha, katika muktadha wa utanzu wa ushairi wa kiswahili wa zama hizi; lugha inayotumika ni rahisi na inayoeleweka kwa hadhira, kwa kuwa washairi wa sasa hawafungwi na kanuni za ushairi wa kijadi. Kwa mfano, msanii Roma katika wimbo wake wa “Mathematics” anasema

            “…Nchi imeuzwa vigogo wanatuita ATM

                Tuwakemee mafisadi wote wa CCM…”

Hivyo kupitia kipande hiki hadhira inapata ujumbe wa moja kwa moja wa ufisadi.  Lakini ushairi katika zama za zilipendwa lugha iliyokuwa inatumika ni ngumu kutokana na uthibiti wa tabaka tawala. Pia uzuri wa ushairi wa kipindi hicho ulibainishwa kupitia lugha nzito, mfano Shaaban Robert katika shairi la “Mtu na Malaika” anasema “…Wa huku hafiki huko, wala halina malisho,

halishibishi kuchosha, njiaye ina uchovu,

na tabu inayokwisha, wala hupati utuvu… (Mlokozi, 1979:30).

Taswira, katika zama hizi taswira zinatumika hususani katika suala la mapenzi kwa lengo la kupendezesha kazi zao.  Mfano Msanii Ngwea katika wimbo wake wa “Kimya kimya” anasema; “…watu wanazamia hadi uchumvini…” akimaanisha watu wa kileo wanafanya tendo la ndoa bila umakini.  Pia katika uchumi ushairi wa zama hizi umekuwa ukitumia taswira kwa lengo la kuelimisha jamii mfano msanii Solo Thang katika wimbo wake wa “Miss Tanzania” anasema “…Maliasili ndo kitasa kila funguo, inapita…” Akimaanisha uwekezaji wa masharti nafuu. Katika zama za kale/au mashairi ya zilipendwa yalitumia ujenzi wa taswira kwa kurejelea vitu au mambo yaliyopendwa zaidi zama hizo, mfano  wimbo wa Miriam makeba wa “malaika” ulitumika kujenga taswira juu ya matendo ya mwanamke mwema kwa mumewe  “...sina neno mimi, kwa kuwa najua, penzi upepo

                      penzi maam… ipi siku…, penzi upepo, penzi maua…”

 msanii huyu anajenga taswira ya namna penzi linavyoweza kunawili au kudhoofu kutokana  na linavyotunzwa kama ua liweze kunyauka au kustawi kutegemeana na matunzo unayoyapata.

Muktadha wa utanzu wa ushairi wa Kiswahili katika zama hizi na zilipendwa maudhui yamejibainisha kwa namna tofautitofauti kupitia dhamira zifuatazo;

Suala la utawala na uongozi, wasanii wa kipindi hiki wengi wao wamekuwa wakiwakosoa moja kwa moja viongozi wanaoenda kinyume na taratibu za uongozi. Mfano Msanii “Ney wa Mitego” katika wimbo wake wa “Salamu zao” anasema “…Ridhiwani mwambie dingi yako masela hatumuelewi” Pia Roma katika wimbo wake wa “Mathematics” anasema ‘‘…mauti yangetufika bila kumpiga Jakaya…” washairi wa kimapokeo waliandika wasifu wa viongozi wa zama hizo, mfano, Katika utenzi wa “Fumo Lyongo” alitunga shairi la kumsifu  mfalme, (Uk 13 ubet 13). “…Ni mwanamume Swahihi, kama simba una zihi...” Pia Ottu Jaz Band wimbo wa “Naye Mwalimu Nyerere”(1970) wanasema “Naye mwalimu Nyerere jemedari wa Afrika”

Suala la mapenzi washairi wengi wa zama hizi wanazungumzia suala la mapenzi kwa kiasi kikubwa zaidi ya asilimia 50 wanazungumzia mapenzi kwa sababu mapenzi yana soko kubwa.  Mfano Msanii Zay-B katika wimbo wake wa “Ananitesa” anasema

  “…Nakupenda pia nakutaka pia..” Pia msanii K-Lynn na Bushoke katika wimbo wa “Machozi ya fuaraha” wanasema “Mapenzi si maneno, mapenzi ni vitendo” 

pia katika zama za zilipendwa washairi walizungumzia suala la mapenzi ili kuelimisha tu jamii lakini si kwa ajili ya soko tu. Mfano katika utenzi wa Mwanakupona (Uk 112) ubeti 47 msanii anasema

  “…ukae na mume wako…”

Suala la utamaduni, washairi wa zama hizi baadhi yao hutweza utamatuni wao na kuukweza utamaduni wa kigeni, mfano, Vanesa Mdee katika wimbo wake “Come over” anasema “…Uliniomba namba nami nikakataa! Oooh! I think about you baby” (Nakuwaza sana mpenzi). Hivyo wapo baadhi wanaousifu  utamaduni wao. Mfano. Mr. Ebbo katika wimbo wa “Mimi Mmasai” uliopo katika albamu ya “Fahari yako” anasema; 

“…Mimi Mmasai bwana nasema mimi Mmasai, tamaduni yenye nguvu iliyobaki Afrika…” Katika swala la utamaduni wakati wa zama za zilizopendwa washairi walitunga kazi zao kwa kutumia lugha zao kuusifu utamaduni wao. Mfano Shaaban Robert katika shairi la “Titi la Mama” anasema; 

    “…Kiswahili naazimu, sifayo iliyofumbwa…”

Pia katika kipengele cha ujumbe katika ushairi wa zama hizi hutolewa katika kali ya uwazi bila kificho mfano katika kitabu cha “Uzalendo” shairi la “Kweli iko wapi”? (uk.37) Msanii anasema

            “…Cheche ulipozitema, orodha ukisema,

                mchafu asosafika, vipi lulu kageuka?

Mshairi anamaanisha kuwa viongozi wengi ni wanafiki katika kutoa maamuzi mfano, wapo tayari kuwapokea waovu kwa maslahi binafsi. Katika zama za zilipendwa aghalabu ujumbe ulitolewa kwa uficho huku mshairi akifikirisha zaidi hadhira, kwa sababu uzuri wa ushairi wa kipindi hicho ulibainishwa kupitia lugha nzito.  Mfano Shaaban Robert katika shairi la Mtu na Malaika anasema “…wa huku hafiki huko wala halina malisho…”

Hivyo basi, Kuna utofauti wa muktadha wa ushairi wa Kiswahili wa kisasa na ule wa zama za zilipendwa, kwani muktadha wa zilipendwa ulifungwa na sheia za vina na mizani, kwa sasa muktadha wa ushairi wa sasa upo huru (hakuna sheria zinazombana) jambo lililopelekea wasanii kuwa wengi kaibuka.