John mbiti
Huyu
ni mwanafalsafa maarufu aliyezaliwa nchini Kenya, alitumikia waasifu wa uparoko
katika kanisa la Roman Catholic (RC). Aliandika maandiko mawili yaliyotalii
falsafa ya kiafrika “Africa Religious Philosophy (1966) and African concept of
God (1970). Alizungumzia yafuatayo kuhusu falsafa ya kiafrika.
Dhana
ya wakati; kwa waafrika hawaangalii wakati na hawana haraka na wakati, mwafrika
katika kuangalia wakati, namba za saa ni kitu dhahania, kwa mwafrika wakati hauamui
matendo kama ilivyo kwa mzungu, dhana hii imedhihirika katika riwaya ya “
Nagona” kwa muhusika babu alipokuwa akimweleza mjukuu mwaka wake wa kuzaliwa
kwa kuyarejea matukio kama matukio ya “utupu” ajali gharika kupatwa kwa jua
kama asemavyo mwandishi.
“……nataka kujua
habari za kuzaliwa kwangu wazazi wangu hajapata kunieleza kikamilifu…..
natakueleza. Hivi ndivyo ilivyokuwa…….hapakuwa na ujuzi wa jema na baya.
Hapakuwa na fikra. Palikuwa na utupu katika kitovu cha undani na hapakuwa na
nguvu zilizoweza kutoa uongozi…….. ajali hii ilitokea katika bonde la hisia…….
Katika ukweli huu palitokea gharika katika mto wa bonde…..(uk 11)”.
Vilevile
katika kitabu cha riwaya ya “Mirathi ya hatari” wazo limethibitishwa na familia ya Mzee
Kazembe alivyokuwa akijilimisha usiku na mchana bila hata ya kuangalia
wakati. “……si
yule wa mji wa Kazembe ajilimishaye usiku na mchana..(uk 5)”.
Hata
katika mazingira halisi ya waafrika mambo haya yanahalisika.
Dhana
ya kifo, Mwafrika anapokaribia kufa huwa anatoa urithi mfano mali, uchawi, jina
au maelekezo fulani kuhusu baraka au laana katika “Mirathi ya hatari”, Gusto,
kijana wa Mzee Kazembe aliachiwa urithi wa pesa, Mirathi ya hatari (uchawi), mashamba
pamoja na baraka anasema.
“….mwanangu nakuachia
kazi kubwa. Ni urithi mkubwa ukitumia vema; bali pia ni mirathi ya hatari
usipojihadhari nayo. Nakuachia dawa zote na milki yangu katika mizungu ya
sihiri…(uk 15-16)”.
vile vile, Dina
alimuachia maagizo Gusto alisema
“mali yangu yote isipokuwa kitabu
kilicho sandukuni mwangu, uwape maskini” (uk 90).
Pia
katika kitabu cha “Nagona” Babu anatoa maagizo au maelezo kwa mjukuu wake baada
ya kukaribia kufa alisema
“….
Mjukuu jihadhari siku ya ngoma kuu usikanyagwe daima fuata duara na macho yako
wakati wote watazame hapo katikati hicho kitovu kitakapo pasuka mengi
yaliyofichika kwa karne nyingi yataonekana harafu kwa shida alisema
Nag…..Nag….” (uk 45).
Dini,
kwa mwafrika , dini ni chimbuko la mambo yote na kwa asili mwafrika alizaliwa
na dini yake, si suala la kujifunza na kusilimishwa; katika “Mirathi ya hatari”
ametumia familia ya Mzee Kazembe, Madoda
na Mavengi waliokuwa na dini yao ya asili ilivyokuwa ikifanyika mapangoni usiku
pamoja na baadhi yao kuamini dini ya kujifunza na kusilimishwa lakini
hawakuiacha kamwe, kama asemavyo mwandishi;
“enyi mahoka wa
mababu;
Enyi wazee
mliotangulia
Enyi wenzangu,
Sikiliza kiapo
changu!
Sitasema wala
kuwaza lolote,
La ndani ni la
ndani!
Nishindwe mara
tatu,
Pembe hili linichome
moto…!(uk 22)
Haya
ni maneno yanayoonesha utii wa dini za asili zenye kuamini miungu, mahoka,
wazee na binadamu.
Pia
katika riwaya ya “Nagona” mwandishi amemtumia mhusika Padri ambaye alikuwa
anaamini dini ya kujifunza na kubatizwa (Ukristo) na Wazee walishikiria dini ya
kipagani kama dini ya asili kama asemavyo;
“…Padri alikaa
kimya, wazee wote walimtazama, Padri alitabasamu aliwatazama wazee halafu
akafungua kinywa chake, hakuna mkristo miongoni mwenu?” wazee walitazamana “
Hakuna” babu alijibu. (uk 10).
Hii
inadhibitisha kuwa waafrika wanaozithamini dini zao za asili na kuzitupilia
mbali dini za wageni kama ukristo hii hata katika mazingira halisi ya kiafrika
imetawala sana hususani maeneo ya vijijini.
Kuhusu
ufahamu wa ulimwengu na uwapo, waafrika wanaamini kuwa ulimwengu uliumbwa na
Mungu na Mungu ndiye muumba wa vyote. Mfano katika riwaya ya “Nagona”
imejidhihirisha katika majibizano ya Padri na Mtubu dhambi kama asemayo
mwandishi;
“…Mmh! Baba unazo dhambi zingine”
“kubwa moja na
ndogo nyingi”
Lakini unajibebesha mzingo mzito! Dhambi za
karne mbili!”
“Mungu aliumba
ulimwengu na vyote vilivyomo…….” (uk 51)
Pia
katika kitabu “Mirathi ya hatari” mwandishi amemtumia Gusto kama mhusika
aliyekabiliwa na changamoto nyingi kutoka kwa wanafunzi wenzake katika safari
yake ya masomo ila kwa kuwa alimwamini Mungu ndiyo chanzo cha yote hapa duniani
alijipa moyo atayashinda kama asemavyo;
“…. Kwani
yaliyopita si ndwele tugange yajayo kwa uwezo wa mbingu natumaini nitafanikiwa,
sijui nianzie wapi” (uk 4).
Hivyo
basi nukuu hii inaonesha jinsi waafrika wanavyotumaini Mungu kuwa hata mambo
yawe magumu ama mepesi kuwa ndiyo yeye pekee anayeyajua kwani ndiye
aliyeyafanya yawepo hapa dunia au ulimwenguni.
Kwa
ujumla John Mbiti anaona kuwa falsafa ya kiafrika ipo na inaendelea kuwepo, na
uwepo huo unajidhihirisha katika mambo ya kiutamaduni, japo athari za
kiutamaduni wa kigeni unaokweza na sababu za maendeleo ya sayansi na teknolojia
na zile za kiutandawazi.
Kwasi Wiredu
Ni
miongoni mwa wanafalsafa wa kiafrika, alizaliwa mwaka 1931 katika nchi ya Ghana
yeye aliangalia dhana ya Ngano na hadithi. Na jinsi gani zinavyojidhihirisha katika
falsafa ya kiafrika. Kwasi Wiredu alidai kuwa waafrika hawana falsafa yao
wenyewe bali mawazo yao hujiegemeza katika mapokeo ya watu wa magharibi. Hivyo
Kwasi Wiredu katika kulinda mtazamo wake ametoa baadhi ya hoja madhubuti kuhusu
kutokuwepo kwa falsafa ya kiafrika.
Hoja
zake zinaweza kuwa na ukweli fulani na zisiwe na ukweli fulani kulingana na
uchunguzi uliofanyika kwa kutumia riwaya ya “Nagona” na ile ya “Mirathi ya
Hatari” kama ifuatavyo:
Mawazo
ya kiafrika ya kiutamaduni na kijamii huwa hayabadiliki kulingana na wakati.
Suala hili la kutobadilika kwa utamaduni sio tu kwa Afrika bali ni duniani
kote. Hii hutokana na waafrika kushikilia baadhi ya misimamo yao kiutamaduni
bila kujali mabadiliko ya wakati kutokan na waafrika wenyewe kutoruhusu fikra
mpya. Haya yanadhirishwa kwenye riwaya ya “Nagona” japokuwa utamaduni unabadilika
lakini mawazo ya kiafrika yanabaki vilevile. Mfano suala la ndoa katika riwaya
hii mhusika Mimi alipotaka kumkumbatia msichana ambaye alilkuwa bado hajaolewa
ilikuwa ni kinyume na tamaduni za kiafrika mwandishi anasema;
“….nilipomkaribia
niliinua tena mikono yangu kuukumbatia mwanga. Lakini aliishika mikono
akaishusha tena mahali pake akisema.
“Mila”
“mila gani?”
Myeleka lazima
kwanza tupige myeleka ukifanikiwa kunishika na kunitupa kitandani basi
umeshinda. Sitakuwa na la kusema. Utaruhusiwa kucheza ngoma kati kati ya duara”
(uk 67).
Hii
inaonyesha kuwa pamoja na mabadiliko ya wakati lakini bado waafrika wana mawazo
yao juu ya utamaduni kwani hata katika jamii zetu mawazo kama haya bado yapo. Mfano,
wamasai na wasukuma ili uweze kuoa binti wa kimasai lazima ufuate utamaduni.
Pia katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari” mtunzi anaonyesha hayo pale mtunzi
anaposema;
“majira ya wakati
yanabadilika mzee wangu…..ukweli ni kwamba sisi wenyewe wazee ni wa kulaumiwa
tumeshindwa kutambua kuwa dunia ya leo si dunia yetu….tumeshindwa kutambua
kwamba ulimwengu wa leo ni ulimwengu unaobadilika kwa kasi tusiyoweza kuimudu…. Nani kati yenu
angetegemea kufika hospitalini na kupimwa huku na mwanamke mwafrika ambaye pia
huendesha gari lake mwenyewe (uk 56)”
Hii
inaonyesha dhahiri kuwa mawazo ya waafrika hayabadiliki kwani wazee wanashangaa
jinsi wanawake wanavyoweza kufanya kazi ambazo hapo awali zilikuwa zikifanywa
na wanaume katika jamii zetu pia tuanona kuna wazee ambao bado wanalalamika kwa
jinsi waonavyo ulimwengu ulivyobadilika. Kwani kuna mawaziri, wabunge na wakuu
wa mikoa.
Afrika
hakukuwa na falsafa kwa kuwa mawazo yao yanahusisha wahenga na haina
uthibitisho tofauti na ile ya kimagharibi. Kwasi anaamini kuwa Afrika hakuna
falsafa kwa kuwa haikuandikwa bali mawazo yao yalihusisha Wahenga tu. Haya
yanadhirika kwa kutumia riwaya ya “Nagona” pale mtunzi anaposema;
“…sauti ya kiwiliwili
ilisikika kutoka katika mwanga, kwa sasa mazungumzo na roho yako yanatosha utakapo
jua kuzungumza na roho yako vizuri mambo yataenda kwa haraka kidogo…..huu si
mwanzo mbaya meza roho yako….”(sura ya
tatu (3).
Hii
inaonyesha kuwa waafrika wakipata matatizo hukimbilia kuwaomba wahenga ili
waweze kuwasaidia katika matatizo hayo. Katika jamii yetu pia kukiwa na
matatizo wazee wa jamii huenda kuzungumza na wahenga ili waweze kuwasaidia,
mfano katika jamii ya Wangindo wakipata
matatizo huenda “Ngende”. Pia katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari” kuna
mawazo yanayohusishwa na wahenga pale watu wapatapo matatizo;
“enyi mahoka wa
mababu;
Enyi wazee
mliotangulia
Enyi wenzangu,
Sikiliza kiapo
changu!
Sitasema wala
kuwaza lolote,
La ndani ni la
ndani!
Nishindwe mara
tatu,
Pembe hili
linichome moto…!(uk 22)
Lakini
kutokana na Kwasi anadai kuwa mawazo hayo ya Wahenga hayawezi kuthibitishwa kwa
sababu hayakuweza kuandikwa katika andiko lolote bali yalikuwa ya kurithishwa
tu. Hivyo hakuna falsafa ya Kiafrika.
Kinachoitwa
falsafa ya Kiafrika kinajumuisha hekima, elimu, mila na desturi ambapo kwa
Kwasi Wiredu anasema; vitu hivi haviitwi falsafa lakini matendo au vitu hivyo
vyote vilikuwa vikifanywa na waafrika, kwani vinajidhihirisha kama ifuatavyo;
Kuhusu hekima, huangalia matendo mema na maneno ya busara yaliyokuwa yakifanywa
na waafrika hasa wazee wa zamani na hivyo huweza kurithisha hekima hizi kwa
vijana au vizazi vya sasa. Katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari” Mzee Mavengi alimshangaa
Gusto alivyokuwa akitoa maneno ya hekima kwa wenzie kuliko vile alivyokuwa
akidhania.
“…hivyo nadhani kuna
chembe fulani ya ukweli na hekima fulani katika maneno yako…” (uk 26- 27)
Hii
ni dhahiri kuwa Gusto alikuwa kijana mwenye hekima ambaye ni moja kati ya
viashiria vya mawazo ya kifalsafa.
Kuhusu
elimu, huangalia elimu ya awali kwa waafrika ambayo ni jando na unyago ambayo
humuandaa kijana katika kupambana na mazingira yake na jamii kwa ujumla katika
kudhihirisha hili katika riwaya ya “Nagona” mwandishi nanaonyesha kuwa waafrika
walikuwa na njia/ chombo chao cha kutolea elimu ambacho ni jando;
“….hatutaki ajali
nyingine. Bado hujaenda jandoni, ukivalishwa ushanga…”(uk 20)
Elimu
hii pia bado inatolewa katika jamii tafautitofauti za kiafrika mfano kimakonde.
Kuhusu
mila na desturi, waafrika wanamila na desturi zao kama vile namna ya kusalimia,
maisha yao na kurithisha mali ni desturi ya waafrika. Mawazo haya ambayo
yalisemwa na Kwasi Wiredu yanadhihirishwa katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari”
.
“….mwanangu nakuachia
kazi kubwa, ni urithi mkubwa ukiutumia vema…..” (uk 15)
Hapa
baba Gusto anamrithisha mwanae mirathi ya hatari kama desturi ya waafrika wengi
pale mzazi anapokaribia kuaga dunia anaendelea kusema;
“….nakuachia dawa zote
na milki yangu katika mizungu na sihiri…(uk 16).
Hayo
pia yanadhihilishwa katika riwaya ya “Nagona” ambayo wazazi wanadesturi ya
kuachia urithi wanao. Mfano, babu alipokuwa anakaribia kufa lakini mimi nimeacha
mali gani nyuma? Hakuna isiyopokuwa wewe, baba yako na mama yako. Hii
inaonyesha hata kama mzazi hana mali basi hupenda hata kuacha wosia kwa wale
wanaobaki.
Mawazo
mengi na tamaduni za kiafrika ni za kishenzi, ushirikina, uchawi na kupitwa na
wakati. Hata wasomi wa kiafrika wanaamini mawe, mizimwi, miti, mapepo, mahoka
na Miungu Kwasi anadai, kuwa hata kama mwafrika akisoma lazima atakuwa na
tamaduni za kishenzi, kichawi na kushirikina hayo yanadhihilishwa katika riwaya
kama zifuatavyo; kuhusu uchawi,
mwandishi wa riwaya ya “Mirathi ya Hatari” imejishughulisha sana na suala hili
la uchawi kuwa mawazo waliyonayo waafrika kwa kiasi kikubwa. Gusto kijana mdogo
tu wa shule alirithishwa tunguli (uchawi) na baba yake baada ya baba yake kufa,
waafrika wengi huamini mazingaombwe kwa kila kitu hayo yanaonekana pale baba
Gusto anasema;
“….ukipatwa na adha
Sihiri hii ikutulize
Ukiona na hasidi
Fingo hii impumbaze
utende mambo kwa
idhaa
Kago hii
ikuongoze…” (uk 23)
Pia
katika riwaya ya “Nagona” mawazo ya kiafrika yamejikita katika suala hili la
uchawikwa mfano anaposema;
“….ndege wa mawio
walipoanza kuwaimbia wachawi….(uk 23).
Inaonesha waafrika huamini kiasi cha kushindwa
kulala; “….hata
wachawi hubisha hodi…(uk 16).
Hii inajidhihirisha
kuwa mawazo ya waafrika yapo kwenye utamaduni wa kichawi. Pia kuhusu
ushirikina, mwandishi anajaribu kuonyesha imani ya kishirikina kwa jamii za kiafrika,
katika riwaya ya “Nagona” yanadhihishwa hayo kama ifuatavyo;
“…na huyo paka! Yeye
ndiye mlinzi wa kifo..(uk 9)”,
Wanajamii
hii huamini kuwa paka anaweza kuwalinda dhidi ya kifo. Pia katika riwaya ya
“Mirathi ya Hatari” Mzee malipula na wenzake wanajadili juu ya suala la safari
ya kwenda Malawi kumpeleka Gusto wakajue nani aliyehusika na kifo cha Mzee
kapedzile;
“…njia iliyobora
ni kwenda Malawi kwa Chikanga yeye amejaaliwa na kipawa cha kujua yupi mcahwi
yupi si mchawi…nilichanjwa kifuani nilichanjwa magotini na usoni na vidoleni
chale zilipotoka damu nikapakazwa madawa ya aina aina….(uk 59).
Pia
anaendelea kusema juu ya imani ya kishirikina;
“…nilivishwa kitu kama
hirizi…(uk 23)
hii
imekuwa imani ya waafrika wakiamini kuwa hirizi inaweza kuwalinda dhidi ya
magonjwa au wachawi. Hivyo Wiredu anashauri kuwa waafrika hawana budi kuachana
na Mila hizi pamoja na imani hizi ambazo kwa sasa hazina nafasi tena.
Waafrika
wanaamini uchawi miungu, uhalali wa utumwa na ukandamizaji wa mwanamke Kwasi
Wiredu anashauri waafrika waachane na mambo hayo kwani hayana tija kwa maisha
yao. Kuhusu Miungu, waafrika huamini katika miungu wanapopatwa na shida, shida
hizo zilitatuliwa kutokana na imani hiyo ya Miungu. Haya yanadhihilishwa katika
riwaya ya “Mirathi ya Hatari”
“…shida ya mvua,
homa, ukame na mengineyo mengi…. Mahoka ya mababu, …enyi wazee mliotangulia..,
…pembe hili linichome moto…”(uk 22)
Pia
katika Miungu wanasema
“….Mahoka wamempokea
vyema kwao…(uk 52)”.
Hii
inaonyesha kuwa Miungu wamepokea maombi yao. Vilevile katika riwaya ya “Nagona”
kuna Padri aliyekuwa akihubiri habari za Kristo.
“..mimi
nahubiri habari za kristo wewe unahubiri upagani…”(uk 19).
Hii
ni kwamba waafrika walikuwa wakiamini kwenye upagani. Hali kadharika kuhusu
uhalali wa utumwa hupenda kutumikiwa utemi, kuwa juu ya wengine yaani
kunyenyekewa na watu wa chini yao. Mfano katika “Mirathi ya Hatari”, Mzee
mavengi, Mzee malipula na wengine walikuwa ni watu wenye mamlaka katika kijiji
chao. Mzee malipula alikuwa Balozi wa nyumba kumi alitumia madaraka yake
kuwanyanyasa wengine;
“…hivi unafahamu kuwa
mimi ni Balozi wa nyumba kumi kumi hapa…” (uk 60).
Kuhusu
ukandamizaji wa mwanamke, waafrika wengi waamini kuwa mwanamke si chochote ni
mtu asiye na umuhimu mkubwa sana kuliko mwanaume katika jamii. Hapa ndipo mfumo
dume hujidhihilisha, falsafa hii inapendelea mwanamke kunyimwa uhuru hasa
katika elimu, kuchagua mume ampendae. Mfano katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari”
pale msanii anapobainisha haya yafuatavyo;
“…kumsomesha mtoto wa
kike ni kama kumpa bangi imvuruge akili….?(uk 56)
Inaonekana
kuwa wanawake wa kiafrika hawaaminiki kabisa katika kufanya lolote huu ni mfumo
dume kuonekana kuwa mwanaume ndiye kila kitu. Hivyo Wiredu anashauri kuwa
waafrika hawana budi kuachana na fikra hizo kwani ni potofu badala ya
kuendeleza kuwalinda kwa madai kuwa ni falsafa yao.
Kwasi
Wiredu anaonekana kuamini sana falsafa ya kimagharibi na kupuuza falsafa ya
kiafrika, lakini katika mitazamo yake inazua maswali yafuatayo; je ni kweli
hakuna falsafa ya kiafrika? Kama haipo kuna nini? Kama ipo ipoje? Je uchawi na
ushirikina ni falsafa ya kiafrika? Kama ndio kwa nini? Kwa vipi? Na kama sio
kwa nini? Hivyo hayo ni maswali kadhaa ambayo amewaacha wasomaji wakiwa bado
wanajiuliza na kutokupata jibu kwani hajaweka wazi mambo hayo yote.
Placide, J.W. Temples
Huyu
pia ni mwanafalsafa ambaye alikuwa padri aliyeishi nchini Kongo mwenye asili ya
ufaransa na aliishi 1906 hadi 1977 alifanya uchunguzi juu ya sayansi ya
makabila. Hivyo aliangalia falsafa ya kiafrika na kutoa baadhi ya mambo
aliyoyachunguza kama ifuatavyo;
Maisha
na kifo, mwanadamu katika fikra zake zimetawaliwa na vitu viwili yaani uhai na
kifo, hivyo kwa waafrika mtu anayeweza kupunguza maisha ni mchawi na anayeweza
kuongeza maisha ya mwanadamu ni mganga, hivyo waafrika wakipata matatizo
huzirudia imani zao za jadi na Wahenga au mizimu huachiwa suluhisho la matatizo
na wahenga wananguvu kuliko waliohai na hakuna kifo kisicho na sababu na
kinatokana na uchawi. Hivyo haya yote yanajidhihilisha katika Riwaya ya
“Mirathi ya Hatari” hivyo mwanafasihi anasema;
“.. waaidha nilipewa
kisu nikaonyeshwa sehemu za kukata…..”(uk 43)
Kutokana
na kifo cha Mzee kapedzile sababu zilitolewa na Mzee malipula na Mzee mavengi
kuwa aliyehusika ni Gusto.
“…..unasemaje
nini, Dina? Mlifanya nini jana usiku?” ..usinidanganye sasa Gusto nafahamu
yote, jana mmekutana na wale wazee mkamuua Kapedzile…..(uk 51).
Ukweli
ni kwamba hata katika jamii zetu yapo mfano katika kabila la wabena kama mtu
amefariki kwa ajali, au kufa ghafla ama kwa homa bado huwa inasadikika kuwa
anaweza akawa ameuawa na miongoni mwa ndugu zake ili wapate kufanikiwa, na hii
haipo katika jamii ya kusini tu mwa Tanzani bali ni viwakilishi tu kwamba jamii
yote ya kiafrika mambo haya yapo.
Dhana
ya kuhusu Mungu, Mwafrika anaamini kwamba kuna ngazi tofauti tofauti za
kumfikia Mungu mkuu ambaye ndiyo nguvu kuu, Mizimu, Wahenga (walio kufa), Wazee
waliohai, binadamu (mtu wa kawaida). Hivyo dhana hii inajidhihirisha katika
riwaya ya “Nagona” ambapo mizimu imeonyeshwa kupitia Jogoo ambaye ni mzimu wa
kulinda kisima, Paka Mzimu wa kulinda nyumba na kisima hicho cha damu. Pia
Wahenga wazee waliokuwa wawili waliobakia pale kijijini walikuwa na uwezo wa
kuwasiliana na mizimu, ambapo mizimu hiyo hufikisha taarifa kwa Mungu Mkuu. Kwa
mfano Mzee aliyekuwa akilinda kisimani pale alikuwa anapata taarifa kupitia
kuongezeka kwa damu kuwa kuna mtu atakuja.
Pia
dhana hii ya imejidhihirisha katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari” ambapo Gusto
alikuwa na nguvu za sihiri bado aliamini kuwa Mungu bado yupo alichukuliwa na
Madoda kwa ajili ya kuapishwa kuwa ndiye mrithi wa cheo kile alichokuwa nacho
baba yake, lakini baada ya kuamka siku ya jumapili bado alijiandaa kwa kwenda
kanisani, mfano;
“….niliporudi
niliingia chumbani nikavaa nguo zangu rasmi tayari kwa kwenda kanisani… (uk
29).
Hivyo
hii inaonesha jinsi waafrika wanavyoamini Mungu kuwa hata mambo yawe magumu au
mepesi kuwa yeye pekee anayeweza kuwafanikishia mambo yao. Japokuwa waafrika
tangia awali tulikuwa na dini zetu.
Mwafrika
anaamini kuwa kuna watu wenye nguvu ya kubariki na kutoa laana pamoja na
viongozi au wazee au watu mashuhuri. Hivyo wazo hili ni mojawapo ya mawazo ya Temples
amejaribu kuwaainisha waafrika na kuona kuwa waafrika wanaamini hivyo katika
maisha yao hasa pale mtu anapokuwa anaishi ama anakaribia kufa. Hivyo basi wazo
hili linajitokeza katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari” mwandishi amemtumia Mzee
kazembe alimwita Gusto ili ambariki ampe mirathi. Lakini vilevile Mzee kazembe
hakutaka kusogeleana na Rafael aliyekuwa amejitenga na kupewa laana na wazazi
wake.
“….mwanangu
nakuachia kazi kubwa. Ni urithi mkubwa ukitumia vema; bali pia ni mirathi ya
hatari usipojihadhari nayo. Nakuachia dawa zote na milki yangu katika mizungu
ya sihiri …(uk 15)”.
Pia
Mzee malipula alimlaani binti yake Dina kuwa hawezi kufanikiwa baada ya
kuonekana anataka kuolewa na Gusto ambaye alidaiwa kuwa mchawi hivyo Mzee Malipula
hakupenda.
Hivyo
jambo hili katika jamii zetu linajidhihirisha wazi pale wazazi waonapo mtoto
anafanya vema, wanatumia fursa hii kuwabariki na kuwatakia mema katika maisha
yao na siyo tu watoto hata jamii kwa ujumla ionapo mtu fulani anafanya vizuri
basi humbariki.
Mwaafrika
anaamini kuwa mchawi ana nafsi mbili yaani nafsi iliyotulia na nafsi
inayotembea ambapo ipo katika makundi mawili kundi la ndoto (nafsi iliyotulia)
na nafsi inayotembea ndiyo inayoweza kudhuru. Temples katika uchunguzi wa
falsafa ya kiafrika amebaini hilo ambalo pia linajidhihirisha katika riwaya ya
“Mirathi ya Hatari” Gusto alipoguswa mikono akiwa usingizini na mtu
asiyeonekana ambaye ni Madoda;
“..usiogope
Gusto ndimi Madoda mtumishi wa baba yako katika milki yake nimetumwa nije
nikuchukue na nikuongoze huko wenzangu waliko……” (uk 18).
“….
Kweli hakuwa mwingine bali Madoda sura yake ilikuwa haijanitoka bado tangu
tulipochunga ng’ombe pamoja…” (uk 19).
Hivyo Madoda ni nafsi
inayotembea na ndiyo yenye kumchukua Gusto wakati akiwa nyumbani kwao. Pia
jambo hili hili linajitokeza katika riwaya ya “Nagona” ambapo tunakutana na
nafsi inayotembea ambayo hudhuru na inajidhihilisha kama ifuatavyo;
“….nilishitukia napigwa
viboko matakoni na mgongoni …nilipigwa viboko mfululizo lakini sikuweza
kujitingisha…..”(uk 1).
Hapa
ni nafsi inayotembea ambapo mtu anapigwa kiboko kichawi bila mtu kumwona. Hali kadharika
katika jamii zetu jambo hili lipo mfano katika kabila la wabena (Njombe) mtu
anayedhaniwa kuwa ni mchawi ukienda kumuuangalia usiku wa manane hata
ukimshitua kwa nguvu mtu yule huwa haamuki lakini baada ya muda mtu yule
akiamka husema nilikuwa nimesafiri, hivyo hii wazi kuwa ipo nafsi inayotembea
na nafsi tuli.
Mwaafrika
anatawaliwa sana na suala la ukarimu na ushirikiano katika shida na raha, Temples
anaamini kuwa waafrika wamekuwa na ukarimu na ushirikiano hasa pale jirani ama
ndugu yake anapopatwa na tatizo kama vile (msiba, ajali) na mengine yamfanyayo
mtu kuwa na huzuni au kama kuna tukio la furaha kama vile kufanikiwa kitu
fulani, arusi, jando na unyago, sherehe za kuhitimu shule na sherehe nyinginezo
ambazo bado zinamfanya mtu awe mwenye furaha. Katika mambo hayo yote waafrika
wanakuwa wakarimu pia hata kushirikiana ili kuhakiki jambo lile linafanikiwa,
hivyo jambo hili limejidhihilisha katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari” kama
ifuatavyo;
“…..msichana
mdogo aliyekuwa anazungumza na mama “kamwene binti yangu… habari gani
zikuletazo asubuhi hivi?....(uk 49).
“…mimi nakwenda huko kwenye
kilio labda nitarudi tu jioni kuchukua matandiko..” (uk 50).
Bado
wazo hili linajidhihirisha katika riwaya ya “Nagona” ambapo Mzee wakati
anamkaribisha msanii na hii ndiyo inayoendelea kuthibitisha kuwa waafrika
wanaukarimu.
“….karibu karibu
karibu uketi. Tumekuwa tukikusubiri,” sauti ilitoka katikati ya mwanaga wewe
mwenyewe” ahsante…(uk 14)”.
Hivyo
kama ambavyo yamedhihirishwa katika riwaya zote mbili yaani Mirathi ya hatari
na Nagona inasawili katika jamii zetu za kiafrika kwani waafrika hushirikiana
na kuwa wakarimu katika shida na raha pale litokeapo tukio la furaha ama la
huzuni kwa ndugu au jirani.
Mwaafrika
hasahau jadi au asili hata kama ana elimu ya kimagharibi na kimashariki.
Utafiti huu wa Temples katika suala hili ni kweli kwani licha ya kuwa mtu ana elimu
ya juu kabisa ya kimagharibi yaani katika shahada ya kwanza, shahada ya uzamili
pia shahada ya uzamivu bado akilejea kule alikozaliwa hufuata mila na taratibu
zilizopo katika jamii husika bila kwenda kinyume, mfano katika makabila kama ni
msukuma akirudi alikozaliwa huongea kisukuma na kama mnyakyusa hali kadharika.
Na pia licha ya mtu kuwa na elimu hiyo bado anaamini nguvu za sihiri na hii
imejidhihirisha katika riwaya ya “Mirathi ya hatari” ambapo mwandishi amemtumia
mhusika Gusto ambaye alikuwa ana elimu hiyo lakini bado anaamini kuwa hirizi
ndiyo yenye kumfanikisha kufaulu mitihani;
“…baba yako ni mchawi
na hiyo hirizi uliyoivaa ni ya madawa ya kufaulu mitihani…(uk 6).”
Pia
jambo hili linajitokeza katika riwaya ya “Nagona” ambapo mwandishi amemtumia
mhusika Mkombozi wa pili pamoja na kuwa msomi lakini aliwafuata wazee wa mila
ili kuleta ukombozi mbali na elimu aliyokuwa nayo ya kimagharibi;
“…nilipomkaribia
niliinua tena mikono yangu…(uk 37)”
Kwahiyo
basi ni hili lipo hata kwa sisi japo tuna elimu ya kimagharibi lakini hatuzipuuzi
mila na desturi za kule tulikotoka.
Kila
mtu ana chembe za nguvu hai yaani inayomwezesha kutenda mambo yake na chembe hai
ya kike ni kubwa zaidi kuliko ya kiume. Uchawi ni nguvu hai watu hutumia kupatia
vyeo, ushindi na hata vita, lakini nguvu hai inaweza kuboresha au kufifiza
katika utendaji wa mambo. Mfano, matumizi ya hirizi na kupiga lamri ni kuongeza
nguvu hai. Hivyo jambo hili limejitokeza katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari”
ambapo Gusto amekuwa akitumia hirizi aliyopewa na mama yake ili kujikinga na
maovu kijijini na hata wakati mwingine kuitumia ili kuweza kufanikisha
kuyafanya masomo yake kwa ustadi wa hali ya juu, kwani utumiaji wa hirizi ndio
umemfanya Gusto asidhurike na maovu ya kijijini;
“…ni kweli
kwamba nilikuwa navaa hirizi; hirizi niliyopewa na mama kama kinga ya maovu
kijijini.(uk 6).
“….wengine
tulipochoka yeye alikuwa kama vile ndiyo kwanza anaanza. Hata leo bado
nashangaa nguvu zile alizipata wapi….” (.Uk 5)
Pia
katika riwaya ya “Nagona” ambapo mhusika Mimi anaonekana ana chembe nguvu hai
zilizomwezesha kuyashinda mambo makubwa kama ya kishirikina na kichawi
yaliyomkabili katika safari yake (uk 1-3).
Hivyo
basi nukuu hizi inaonesha namna waafrika wanavyoamini nguvu za sihiri katika kuyashinda
mambo hata yawe magumu ama mepesi hirizi na lamri ndiyo mshindi wao katika kuyatatua
kwani ndio aliyeyafanya mambo hayo yawepo hapa dunia.
No comments:
Post a Comment